کوشش برای تامین امنیت همواره در پس کنش و منش انسان ها وجود داشته است. طی دو دهه اخیر، مساله امنیتی تغییر اقلیم با توجه به پیامدهای پایدار آن بر زیست و تمدن بشر بیشترین توجه را به خود معطوف داشته است. در این میان، کشورهای واقع در کمربند خشک جهان به واسطه کاهش بارش ناشی از تغییرات اقلیمی و ناکارامدی مدیریت منابع آب، بیشترین آسیب را دیده اند که کشور ما نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی اش به شدت متاثر از این رخداد شده است. برابر داده های موجود، حوضه آبریز مرکزی که استان های واقع در آن از وزن ژئوپلیتیک بالایی نیز برخوردار هستند، بیشترین اثرپذیری را از عوامل یاد شده داشته است. پژوهش حاضر با ماهیتی توصیفی-تحلیلی، بر این فرضیه استوار است که پیامدهای امنیتی تغییرات اقلیمی در حوضه آبریز مرکزی، علاوه بر پیامدهای ناگوار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و محیطی برای شهروندان این منطقه پهناور از کشور این توانایی را دارد که با توجه به سهم تقریبی 48 درصدی آن در تولید ناخالص داخلی کشور و نیز تعلق آن به یکی از پربسامدترین محورهای تمدنی ایران، امنیت کشور را در مقیاس ملی و گستره جغرافیایی فرهنگ ایران با چالش های بنیادی همراه کند. نتیجه پژوهش حاضر نشان داد در صورت تداوم وضعیت موجود، پیامدهای تغییر اقلیم در حوضه آبریز مزکزی این توانایی را دارد که ثبات و امنیت ملی را به چالش بکشاند.

استان کرمان با وسعت 185674 کیلومترمربع دارای 5 حوضه آبریز (جازموریان، کویر لوت، مرکزی، سیرجان و دریای عمان و خلیج فارس)، دهها رودخانه دایمی و صدها رودخانه فصلی، صدها رشته قنات و چندین دهنه چشمه می باشد. در این بررسی از پاییز سال 1379 به مدت یکسال شناسایی ماهیان قناتهای حوضه های آبریز مرکزی و حوضه آبریز سیرجان انجام گرفت. 130 رشته قنات بررسی شد که 41 رشته قنات ماهی نداشت و 16 رشته قنات نیز خشک شده بود و از 73 رشته قنات باقیمانده صید ماهی صورت گرفت. ماهیان با استفاده از دستگاه الکتروشوکر 2200 وات و همچنین تور سالیک با چشمه های 0.5 و 1 سانتیمتر و تور پره با چشمه 1 سانتیمتر صید شدند. ماهیان با استفاده از منابع موجود و روشهای استانداری که توسط Coad 1994, 1991 و Berg, 1948, 1998 ارایه شده و راهنماییهای Coad، عبدلی و رامین شناسایی شدند. در هنگام صید ماهی پارامترهای درجه حرارت آب، درجه حرارت هوا، EC، دبی، اکسیژن و ارتفاع منطقه مورد نظر از سطح دریا اندازه گیری شدند.اصطلاح qanat یا qhanat از کلمه سامی (نژاد سامی) به معنی کاوش و حفاری کردن کانال یا مجرای آب بوده و این کلمه عموما در ایران بکار برده می شود (1994 Wulf, 1988 Cited in Coad,). قنات یک سیستم مصنوعی بهره برداری از آبهای زیرزمینی با جریان دایم، محلی مناسب بعنوان زیستگاه ماهیان می باشد.بقا و زندگی ماهیان در یک محیط آبی بستگی به دو عامل عمده دارد: اول تواناییها و محدودیت های فیزیولوژیک آنها در رابطه با شرایط فیزیکی و شیمیایی آب و دوم رقابت بین گونه های مختلف (Varley, 1977). آبهای شیرین تفاوتهای زیادی با یکدیگر از نظر دما، جریان، عمق، مواد محلول، اکسیژن و مواد معلق دارند و همه این عوامل سبب می شود که هر محیط آبی فون ماهیان ویژه خود را داشته باشد (Bond, 1979).

هیدروپلیتیک یکی از گرایش های جغرافیای سیاسی است که به مطالعه نقش آب در رفتارهای سیاسی در مقیاس های گوناگون می پردازد. ایران از جمله کشورهای است که به دلیل قرارگرفتن در مناطق خشک و نیمه خشک جهان و پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارش ها با کمبود آب رو به رو بوده است. در این میان، حوضه آبریز زاینده رود با داشتن بزرگ ترین رود حوضه آبریز مرکزی کشور، تامین کننده آب بخشی از استان های اصفهان، چهارمحال بختیاری و یزد است و با داشتن توان بالای کشاورزی و گردشگری و نیز در برگرفتن قطب جمعیتی و صنعتی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. این عوامل سبب شده است تا نیاز آبی در این حوضه بین آبریزنشینان و دیگر بهره مندان از آن، افزایش یابد تا آنجا که منجر به درگیری و تنش نیز شده است. پژوهش حاضر بر این فرض استوار است که با رشد و گسترش صنعت و سکونتگاه ها و همه عوامل محدودیت زای منابع آبی، تنش های برخاسته از کمبود منابع آبی افزایش خواهد یافت. داده ها و اطلاعات مورد نیاز این پژوهش به روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. نتایج حاصل گویای آن است که رشد جمعیت و شهرنشینی، رشد صنایع، تغییر اقلیم و ناپایداری های آن، برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و کشاورزی سنتی، از مهم ترین عوامل محدودکننده آب و به دنبال آن باعث تنش در این حوضه شده است. از این رو، سرانه آبی زاینده رود کاهش چشمگیری داشته است که بر تشدید کمبود آب می افزاید و این بحران هیدروپلیتیکی می تواند با پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی خود، امنیت ملی را به مخاطره افکند.

حوضه آبریز نوبهار در جنوب استان خراسان رضوی واقع است. از نظر ساختار زمین شناسی، منطقه مورد مطالعه بخشی از پهنه ایران مرکزی محسوب می گردد. واحدهای سنگی منطقه از نظر سنی متعلق به اواخر دوران مزوزوئیک و سنوزوئیک می باشند. حوضه آبریز نوبهار دارای چندین کانال بوده، که از این میان، فقط دو کانال اصلی، مطرآباد و صلح آباد مورد مطالعه قرار گرفته اند. رودخانه های مذکور به طور عمده از نوع بریده بریده اند، که نشانگر شیب زیاد، قدرت بالای جریان و سیلاب های کوتاه مدت می باشد. در مجموع، دو مجموعه رخساره رسوبی، شامل چهار رخساره گراولی (Gcm، Gci، Gmm و Gmg)، دو رخساره ماسه ای (Sp و Sh) و سه عنصر ساختاری (SB، SG و LA) شناسایی شده اند. بر اساس رخساره های رسوبی و عناصر ساختاری شناسایی شده سه مدل رسوبی، شامل رودخانه بریده بریده گراولی با رسوبات جریانهای ثقلی، رودخانه مآندری با بار گراولی و رودخانه مآندری با بار ماسه ای پیشنهاد شده است.

اهمیت تغییرات اقلیمی از آن سو است که وجه جهانی به خود گرفته و گفته می شود تا حدودی از کنترل انسان خارج شده است و بشر تنها می تواند با دانش و مدیریت در مقابل پیامدهای منفی آن امنیت خود و جامعه را تامین کند. بر این بنیاد پژوهش حاضر با روش تحلیلی، در صدد تبیین پیامدهای امنیتی تغییرات اقلیمی بر ایران و در مقیاس کوچکتر و کاربردی تر در حوضه آبریز مرکزی برآمد. یافته های پژوهش گویای این مطلب است که تغییرات اقلیمی بر پهنه جغرافیای ایران در وجه تغییر الگوی بارش، کاهش بارش و افزایش دما خود را نشان داده، در مرحله بعد این موارد باعث برداشت بیش از حد آبخوان ها شده و آن هم کاهش کیفیت آب های زیرزمینی را به همراه داشته است. این زنجیره باعث طرح پروژه های انتقال آب بین حوضه ای شده است که حداقل برونداد چرخه یاد شده تنش های اجتماعی است که در سنوات اخیر چند مورد از آن اتفاق افتاد. با توجه به وسعت جغرافیایی این حوضه و نیز تعلق آن به یکی از پربسامدترین محورهای تمدنی ایران، مجموعه پیامدهای امنیتی تغییرات اقلیمی در حوضه آبریز مرکزی، علاوه بر تاثیر بر لایه های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و محیطی، تاثیر چند مقیاسی نیز دارد و تاثیرات مخرب آن فراتر از مقیاس کشوری و تا حد مقیاس فرامنطقه ای فرهنگ ایرانی است. در این راستا، یافته های پژوهش حاکی از این است که تغییرات اقلیمی در حوزه آبریز مرکزی در ابعاد گوناگون بر زیست جامعه و کشور موثر افتاده به گونه ای که در صورت تداوم روند موجود تمدن ایرانی را دچار چالش راهبردی خواهد کرد. بدین منظور در پایان کار پژوهش، حکمرانی خوب آب، به عنوان بهترین راه مقابله و کنترل پیامدهای منفی تغییرات اقلیمی بر حوضه آبریز مرکزی به طور ویژه و ایران به طور عام استدلال شده است.

اطلاع از وقوع پدیده خشک سالی، می تواند در راستای مدیریت بهتر منابع آب راه گشا باشد. مطالعه پدیده خشک سالی، بر اساس پارامترهای اندازه گیری شده صورت می گیرد. از طرفی به دلیل مواردی نظیر عدم اطمینان (یا فقدان داده) در برخی ایستگاه ها، تحلیل منطقه ای توصیه می شود. در این تحقیق نیز از این نظریه و روش گشتاورهای خطی در حوضه آبریز ایران مرکزی استفاده گردید. داده های بارش سالانه 47 ایستگاه از منطقه مذکور موردبررسی قرار گرفت. به منظور تعیین مناطق همگن، از برخی خصوصیات ایستگاه ها، نظیر ارتفاع از سطح دریا، متوسط بارش سالانه، بیشینه بارش 24 ساعته، شاخص خشکی فصلی و شاخص بارش استاندارد استفاده شد و ایستگاه های منتخب، بر اساس پارامترهای ذکرشده، در محیط نرم افزار R به دسته های همگن تقسیم شدند. سپس ایستگاه های ناسازگار در هر یک از نواحی همگن با معیار ناسازگاری موردبررسی قرارگرفته و حذف گردیدند. همگنی ایستگاه ها نیز با معیار همگنی آماره H اندازه گیری شد. درنهایت بر اساس شاخص های آماری، بهترین توزیع برای هر ناحیه تعیین گردید و بر اساس توزیع های منتخب، نقشه دوره بازگشت خشک سالی های مربوط به بارش های 0.4، 0.6 و 0.8 میانگین بارش سالانه ترسیم شد. یافته های تحقیق بیان گر این است که احتمال وقوع خشک سالی های متوسط و شدید در مناطق شمال و غرب ایران مرکزی بیش تر می باشد.

شناخت ساختارهای زمین شناسی جنبا می تواند کمک زیادی به شناسایی پهنه های لرزه زا بنماید. روش های مختلفی برای مطالعه و شناسایی ساختارها وجود داردکه بر این اساس، می توان حرکت های عمودی و افقی را در پهنه ها تشخیص داد. به منظور شناسایی شدت حرکت های عمودی در بخشی از استان مرکزی، شاخص های زمین ریخت سنجی در حوضه آبخیز قره چای بررسی شده اند. حوضه قره چای از روند زمین ساختی زاگرس و ایران مرکزی تبعیت می کند. در این تحقیق، داده های توپوگرافی، نقشه های زمین شناسی و اطلاعات زمین شناسی گستره، مورد بررسی های کمی و کیفی دقیق قرار گرفته اند. این داده ها به همراه اطلاعات آبراهه ای زیرحوضه های انتخابی، با بهره گیری از نرم افزارهای تخصصی مختلف تحلیل شده اند. وجود گسله های فراوان که برخی از آنها کواترنر و جوان هستند، حاکی از بالا بودن توان لرزه زائی گستره است. از انطباق رسوبات جوان کواترنر، شکستگی ها و گسل های موجود و بررسی شاخص های زمین ریخت سنجی مختلف مشخص شده که پهنه های گسلی ایندس و کوشک نصرت در باختر و شمال باختر ساوه، گسل های جنوب صالح آباد و یل آباد، گسل تفرش در شمال، شمال باختر و باختر تفرش و گسل تلخاب در شمال باختر اراک از دیدگاه بالاآمدگی، جنبا هستند و توان لرزه زایی نسبتا بالایی می تواند داشته باشد. با توجه به جمع بندی شاخص ها، نواحی شرق و شمال استان مرکزی حوالی شهرهای آشتیان، تفرش، فراهان و ساوه جنبایی بالا آمدگی بالایی دارد. این شهرها، نیازمند برنامه ریزی ویژه در استان مرکزی هستند. بی شک جنبایی مناطق تحت پوشش حوضه قره چای به موارد استخراج شده از زمین ریخت سنجی خلاصه نمی شود. برخی پهنه های گسلی دارای حرکت راستالغز بوده که نیازمند به کارگیری روش هایی بجز شاخص های زمین ریخت سنجی است.

ضعف در مدیریت صحیح منابع آبی به خصوص در حوضه های آبی مشترک بین المللی، نداشتن دیپلماسی آبی کارآمد، و شیوه نامناسب بهره برداری از منابع آبی بین المللی در قرن 21 به کمبود شدید و افزایش روزافزون نقش و اهمیت آب و منابع آبی در روند زندگی ملت ها به خصوص در منطقه خاورمیانه منجر شده و می تواند زمینه ساز بحران های فراگیر منطقه ای شود. از جمله حوضه های آبی مشترک در منطقه خاورمیانه حوضه اروندرود است که از حساسیت و جایگاه خاص بنا بر موقعیت ژیوپلیتیکی حاکم برخوردار است؛ در دوره های مختلف تاریخی روابط دو کشور همسایه ایران و عراق متاثر از نحوه بهره برداری و مالکیت این حوضه آبی بوده است. بنابراین، لزوم اتخاذ استراتژی مناسب در روابط دیپلماتیک ایران با عراق بر سر نحوه مدیریت و بهره برداری این حوضه آبی مشترک بسیار مهم است. در همین راستا، در تحقیق پیش رو، با استفاده از نظر خبرگان، به شناسایی عوامل محیطی تاثیرگذار در هیدروپلیتیک اروندرود اقدام شد و با استفاده از تحلیل ماتریس SWOTمشخص شد راهبرد هیدروپلیتیکی ایران در حوضه اروند تهاجمی است و در ادامه اولویت بندی راهبردهای احصاشده حاصل آرای خبرگی با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی AHPانجام گرفت و «تاکید به دولت مردان جهت توجه ویژه و اختصاص بودجه مناسب در راستای ارتقا و توسعه صنایع وابسته، تجهیزات زیربنایی و استراتژیک اقتصادی، هسته ای، و نظامی کشور با استفاده از ظرفیت ها و توان علمی و فنی و دانشگاهی درون کشور در راستای دست یابی به توازن و برتری نسبی نسبت به عراق» با کسب وزن (412/0) اولویت دارترین و موثرترین راهبرد انتخاب شد.

ایران در منطقه فرونشینی توده های هوا در چرخه آب و هوایی نیم کره شمالی زمین قرار گرفته است، به همین دلیل بیش از دو سوم از پهنۀ آن دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک می باشد. کاهش سرانه منابع آب تجدیدشونده، گسترش منابع آلوده کننده آب، اضافه برداشت از سفره-های آب زیرزمینی عمده چالش های موجود در بخش منابع آب ایران بشمار رفته و حوضه های آبریز کشور را در شرایط ناپایدار قرار داده است. این مطالعه به دنبال شناخت عوامل اثرگذار بر ناپایداری به سنجش وضعیت حوضه های آبریز کشور از لحاظ فقر آبی می پردازد. برای این منظور از اطلاعات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی سال 1395 وضعیت پایداری حوضه های آبریز کشور و عوامل اثرگذار مشخص شده است. به طور کلی، نتایج نشان می دهد، میانگین شاخص فقر آبی در کل حوضه های آبریز کشور برابر با 73/43 است. در این میان مؤلفۀ منابع و مصرف با 24/19 و 85/36 کم ترین مقادیر را در میان مؤلفه ها دارا هستند. همچنین بر اساس رتبه بندی شاخص فقر آبی، حوضه های آبریز کویر درانجیر، بلوچستان جنوبی، هامون جازموریان، قره سو و گرگان، کل- مهران و بندرعباس-سدیج ناپایدار و حوضه های آبریز سفیدرود بزرگ، مرزی غرب، دریاچه ارومیه و کارون بزرگ فاقد تنش آبی بوده و دارای پایداری کامل آبی هستند. با توجه به نتایج، پیشنهاد می شود تا در راستای برقراری مدیریت یکپارچۀ منابع آب با استفاده از رویکردهای جامع نگر به ارزیابی وضعیت منابع آبی مناطق پرداخته شود